Rezerwat Szachownica jako obszar specjalnej ochrony siedlisk w ramach Europejskiej Sieci Natura 2000

Na system jaskiniowy Szachownicy przypada pięć jaskiń. Obejmuje on Jaskinię Szachownica, której długość wynosi ok. 1000 m., z czego główna część nazwana jest Szachownicą I i liczy ok. 600 m., Szachownica II, o długości korytarzy wynoszącej ok. 200 m oraz trzy inne groty, o znacznie mniejszych rozmiarach. Korytarze przecinają się tu pod kątem prostym tworząc charakterystyczna siatkę. Jaskinia ta powstała około 10 tyś. lat temu w wyniku rozmycia wzgórza wapiennego przez topniejące wody lodowca. Jest to jeden z najdłuższych systemów jaskiniowych na Wyżynie Krakowsko - Wieluńskiej.

System jaskiń wraz z Wzgórzem od 11 października 1978 roku został uznany za rezerwat przyrody pod nazwą "Szachownica". Ma on charakter rezerwatu geologicznego. Ochronie podlega również wapienne wzniesienie Krzemiennej Góry, porośnięte lasem o nazwie kwaśna buczyna niżowa.

Rezerwat ten, położony jest w otulinie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, na Wyżynie Wieluńskiej, pomiędzy miejscowościami Częstochową a Wieluniem. Znajduje się on na Krzemiennej Górze - pagórze ostańcowym zbudowanym z wapieni górnojurajskich. Powstały pierwotnie system jaskiniowy sięgał nawet do 2000 m, ale w wyniku eksploatacji wapienia w kamieniołomie doszło do powstania systemu kilku jaskiń.

Jaskinia Szachownica jest schronieniem i miejscem zimowej hibernacji dla wielu cennych gatunków nietoperzy, które są objęte ścisłą ochroną prawną, w tym czterech gatunków objętych ochroną w ramach obszaru Natura 2000 Szachownica PLH240004. Obserwacje nietoperzy, które prowadzono regularnie od 1980 r. pozwoliły określić liczebność hibernujących nietoperzy na przełomie stycznia i lutego na 800 - 1200 osobników (maksimum - 1477 odnotowano na początku kwietnia 1987 roku). Należą one do 10 gatunków tych ssaków. W skutek eksploatacji wapienia jaskinie utraciły w dużej mierze nie tylko swój naturalny charakter, ale przede wszystkim stosunkowo ciepły mikroklimat na korzyść zimnego o temperaturze spadającej poniżej 0°C. Z tego względu dominującymi tu gatunkami są zwierzęta zimnolubne takie jak:

1. Mopek (Barbastella barbastellus), ma duży areał występowania, ale pojawia się w małym zagęszczeniu i liczebności i jest rzadko spotykany. Populacja jest pofragmentowana w związku z przywiązaniem gatunku do starodrzewów, których powierzchnia jest coraz mniejsza. Żywi się małymi ćmami. Spotykany jest również w starych budynkach. Zimą hibernuje w jaskiniach, kopalniach i bunkrach.

2. Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme), szeroko rozpowszechniony, występujący w główniej mierze w pobliżu cieków i zbiorników wodnych, zwłaszcza wody z pozbawionymi drzew brzegami porośnięte niską roślinnością. Żywi się małymi owadami, często zbieranymi z powierzchni wody. Większość znanych kolonii rozrodczych nocek łydkowłosy zakłada w budynkach, na dużych poddaszach i wieżach kościelnych.

3. Nocek Bechsteina (Myotis Bechsteinii). Rzadki gatunek ma specyficzne wymagania siedliskowe , znacznie uzależniony jest od starodrzewów bukowych i dębowych z dużym udziałem tych gatunków drzew w najstarszych klasach wieku. Żeruje wewnątrz lasu, na jego skraju łowiąc motyle, muchówki i inne nielotne owady. Kolonie letnie zakłada w dziuplastych drzewach lub wyjątkowo w budynkach i ptasich budkach. Gatunek ten nie wędruje, zimą hibernuje w podziemnych kryjówkach lub dziuplastych drzewach.

4. Nocek duży (Myotis myotis). Jeden z największych krajowych nietoperzy. Występuje w Polsce północno-wschodniej. Szeroko rozpowszechniony i liczny w Polsce południowej i centralnej. Nocek duży jest gatunkiem związanym z terenami leśnymi. Żeruje na skraju i wewnątrz terenów leśnych. Żywi się dużymi owadami, głównie chrząszczami, świerszczami i pająkami chwytanymi na ziemi. W całym swym zasięgu na kryjówki zwykle wykorzystuje siedliska podziemne. W naszej szerokości geograficznej letnie kolonie zakłada w budynkach. Bardzo małe kolonie spotykano w drzewach.